Chương 6. Cầu toàn

SÁNG TẠO - BỪNG CHÁY SỨC MẠNH BÊN TRONG.

Chương 6. Cầu toàn

Tôi đã nghe về một câu chuyện hay. Ngày xưa có một nhà điêu khắc lớn, một hoạ sĩ, một nghệ sĩ lớn. Nghệ thuật của ông ấy hoàn hảo tới mức khi ông ấy làm tượng của một người, thật khó mà nói ai là người và ai là tượng. Giống nhau thế, sống động thế, tương tự thế.

Một nhà chiêm tinh bảo ông ta rằng cái chết của ông ta đang tới dần, ông ta sắp sửa chết rồi. Tất nhiên, ông ta trở nên rất sợ hãi và kinh hoàng, và như mọi người đều muốn tránh cái chết, ông ta cũng muốn tránh né. Ông ta nghĩ về nó, đã thiền, và ông ta tìm ra giải pháp. Ông ta làm ra bức tượng của chính mình, mười một cái, và khi Thần Chết gõ cửa nhà ông ta và Thần Chết đi vào, ông ta đứng ẩn giữa mười một bức tượng của mình. Ông ta nín thở.

Thần Chết phân vân, không tin nổi vào mắt mình. Điều này chưa từng xảy ra - bất thường quá đỗi! Thượng đế chưa bao giờ biết cách tạo ra hai người hệt nhau; ông ấy bao giờ cũng tạo ra cái duy nhất. Ông ấy chưa bao giờ tin vào bất kì một thường lệ nào, ông ấy không giống như dây chuyền lắp ráp. Ông ấy tuyệt đối chống lại bản sao, ông ấy tạo ra chỉ nguyên bản. Điều gì đã xảy ra? Mười hai người tất cả, tuyệt đối giống nhau? Bây giờ, phải đem ai đi đây? Chỉ được đem một người thôi...

Thần Chết không thể quyết định được. Phân vân, lo lắng, thần kinh, ông ta quay lại. Ông ta hỏi Thượng đế, 'Ngài đã làm gì vậy? Có mười hai người đích xác hệt nhau, và tôi chỉ được đem một người đi thôi. Làm sao tôi chọn được?'

Thượng đế cả cười. Ông ấy gọi Thần Chết tới gần mình, và ông ấy nói thầm công thức vào tai ông ta, chìa khoá để tìm ra cái thực trong cái không thực. Ông ấy cho ông ta một mã bí mật và bảo ông ta, 'Đi đi, và nói điều đó trong căn phòng nơi nghệ sĩ đó đang trốn giữa các bức tượng của mình.'

Thần Chết hỏi, 'Làm sao nó lại có tác dụng?'

Thượng đế nói, 'Đừng lo. Cứ đi và thử đi.'

Thần Chết đi, bán tín bán nghi, nhưng khi Thượng đế đã nói điều đó, ông ta phải làm điều đó. Ông ta vào trong căn phòng, nhìn quanh và, chẳng hướng riêng cho ai, ông ta nói, 'Thưa ngài, mọi thứ đều hoàn hảo ngoại trừ mỗi một điều. Ngài đã làm giỏi lắm, nhưng ngài đã bỏ lỡ một điểm. Một lỗi có đó.'

Người này hoàn toàn quên mất rằng mình đang trốn. Ông ta nhảy ra, ông ta nói, 'Lỗi nào?'

Thần Chết cười. Và Thần Chết nói, 'Ông bị bắt nhé! Đây là lỗi duy nhất: ông không thể quên được bản thân mình. Lại đây, đi theo ta.'

THÔNG THƯỜNG, NGHỆ SĨ LÀ NGƯỜI BẢN NGÃ NHẤT TRÊN THẾ GIỚI. Nhưng thế thì người đó không phải là nghệ sĩ thực thụ. Người đó đã dùng nghệ thuật như phương tiện để đề cao mình. Nghệ sĩ là rất bản ngã, thường xuyên ba hoa về mình, và thường xuyên tranh đấu với nhau. Mọi người đều nghĩ rằng mình là người đầu tiên và cuối cùng. Nhưng đây không phải là nghệ thuật đúng.

Nghệ sĩ thực thụ biến mất hoàn toàn. Nhưng người khác chỉ là kĩ thuật viên; tôi sẽ không gọi họ là nghệ sĩ mà là kĩ thuật viên. Tôi sẽ không gọi họ là người sáng tạo, tôi sẽ chỉ gọi họ là soạn giả. Vâng, soạn ra bài thơ là một điều, sáng tạo ra bài thơ là điều hoàn toàn khác. Soạn thơ người ta cần biết ngôn ngữ, văn phạm, qui tắc thơ ca. Đó là trò chơi với từ ngữ.

Và nếu bạn biết toàn thể trò chơi, bạn có thể tạo ra thơ. Nó sẽ không thật là thơ lắm, nhưng nó nó sẽ có dáng vẻ của thơ ca. Về mặt kĩ thuật nó có thể hoàn hảo, nhưng nó sẽ chỉ có thân thể - linh hồn sẽ bị thiếu.

Linh hồn xảy ra chỉ khi nghệ sĩ biến mất vào trong nghệ thuật của mình - nghệ sĩ không còn tách rời nữa. Khi hoạ sĩ vẽ với phóng túng đến mức người đó không có đó, để cho người đó thậm chí cảm thấy mặc cảm khi kí vào bức tranh, bởi vì người đó biết mình đã không làm nó... Một lực không biết nào đó đã làm nó qua người đó, người đó biết rằng mình đã bị ám ảnh. Điều đó đã từng là kinh nghiệm của tất cả các nghệ sĩ vĩ đại của các thời đại: cảm giác bị ám ảnh. Nghệ sĩ càng vĩ đại, cảm giác này càng rõ ràng hơn.

Và những nghệ sĩ vĩ đại - Mozart, Beethoven, Kalidas, Rabindranath Tagore - những người vĩ đại nhất đều tuyệt đối chắc chắn rằng họ không là gì ngoài cây tre hổng, và sự tồn tại đã ca hát qua họ. Họ đã là chiếc sáo nhưng bài ca lại không phải là của họ. Nó đã chảy qua họ, nhưng nó tới từ cội nguồn không biết nào đó. Họ đã không cản trở - đó là tất cả điều họ đã làm - nhưng họ đã không tạo ra nó.

Đây là nghịch lí. Người sáng tạo thực biết rằng mình đã không tạo ra điều gì cả, sự tồn tại đã làm việc qua người đó. Nó đã ám ảnh người đó, tay người đó, con người người đó, và nó đã tạo ra cái gì đó qua người đó. Người đó là nhạc cụ. Đây là nghệ thuật thực, nơi nghệ sĩ biến mất - thế thì không có vấn đề bản ngã. Và thế thì nghệ thuật trở thành mang tính tôn giáo. Thế thì nghệ sĩ là nhà huyền môn - không chỉ đúng về mặt kĩ thuật, mà đích thực về sự tồn tại.

Càng ít người nghệ sĩ trong công việc của họ, công việc càng hoàn hảo hơn. Khi nghệ sĩ tuyệt đối vắng bóng, thế thì sáng tạo là tuyệt đối hoàn hảo - theo tỉ lệ này, nhớ lấy. Nghệ sĩ càng hiện diện nhiều, sản phẩm sẽ càng ít hoàn hảo. Nếu nghệ sĩ hiện diện quá nhiều, sản phẩm sẽ thành kinh tởm, nó sẽ thần kinh. Nó sẽ chỉ là bản ngã - nó còn có thể là cái gì khác được?

Bản ngã là bệnh thần kinh. Và một điều nữa cần phải ghi nhớ: bản ngã bao giờ cũng muốn được hoàn hảo. Bản ngã là rất cầu toàn. Bản ngã bao giờ cũng muốn cao hơn và tốt hơn người khác; do đó nó là người cầu toàn. Nhưng qua bản ngã, hoàn hảo là không bao giờ có thể có được, cho nên nỗ lực này là ngớ ngẩn. Hoàn hảo là có thể chỉ khi bản ngã không có - nhưng thế thì, người ta chẳng bao giờ nghĩ tới hoàn hảo chút nào.

Cho nên nghệ sĩ thực thụ chẳng bao giờ nghĩ tới hoàn hảo. Người đó không có ý tưởng về hoàn hảo, người đó đơn giản cho phép bản thân mình trong buông xuôi, trong buông bỏ, và bất kì cái gì xảy ra, cứ xảy ra. Nghệ sĩ thực thụ chắc chắn nghĩ về tính toàn thể, nhưng không bao giờ về hoàn hảo. Người đó muốn được toàn bộ trong nó, có vậy thôi. Khi người đó nhảy múa, người đó muốn biến mất trong điệu vũ. Người đó không muốn có đó, bởi vì sự hiện diện của vũ công sẽ là cái gây rối trong điệu vũ. Duyên dáng, tuôn chảy sẽ bị rối loạn, cản trở. Khi vũ công không có đó, mọi tảng đá đều biến mất, luồng chảy rất im lặng, mềm mại.

Nghệ sĩ thực thụ chắc chắn nghĩ tới cái toàn bộ - làm sao để là toàn bộ? - nhưng không bao giờ nghĩ về hoàn hảo. Và cái đẹp là ở chỗ những người toàn bộ đều hoàn hảo. Những người nghĩ tới hoàn hảo không bao giờ hoàn hảo, không bao giờ toàn bộ. Ngược lại, họ càng nghĩ về hoàn hảo, họ lại càng trở nên thần kinh hơn. Họ có ý tưởng. Họ bao giờ cũng so sánh, và họ bao giờ cũng không đạt tới!

Nếu bạn có ý tưởng, rằng chừng nào ý tưởng này còn chưa được hoàn thành, bạn sẽ không tự mình nghĩ tới hoàn hảo, làm sao bạn có thể là toàn bộ trong hành động của mình được? Nếu bạn nghĩ, chẳng hạn, rằng bạn phải là một vũ công như Nijinsky, thế thì làm sao bạn có thể toàn bộ được trong điệu vũ của mình? Bạn thường xuyên nhìn, ngắm nghía bản thân mình, cố gắng cải thiện, sợ phạm phải bất kì lỗi nào... bạn bị phân chia. Một phần bạn đang nhảy múa, phần khác của bạn có đó, phán xét, đứng bên cạnh kết án, chỉ trích. Bạn bị phân chia, bạn bị chia chẻ.

Nijinsky hoàn hảo bởi vì ông ấy toàn bộ. Điều thường xảy ra là khi ông ấy múa và ông ấy sẽ nhảy lên trong điệu múa ... mọi người không thể tin được vào mắt mình, ngay cả các nhà khoa học cũng không thể tin được vào mắt mình. Bước nhảy của ông ấy đến mức chống lại cả luật hấp dẫn - điều đó đáng không xảy ra được! Và khi ông ấy quay lại mặt đất ông ấy về chậm thế, cứ như chiếc lông... điều đó nữa cũng chống lại luật hấp dẫn.

Người ta cứ hỏi ông ấy mãi. Mọi người càng hỏi, ông ấy càng trở nên ý thức về điều đó, nó lại càng bắt đầu biến mất đi. Một khoảnh khắc tới trong cuộc sống ông ấy khi nó dừng hoàn toàn, và lí do là ở chỗ ông ấy trở nên ý thức về điều đó - ông ấy làm mất tính toàn bộ của mình. Thế rồi ông ấy hiểu ra điều đó, tại sao nó đã biến mất. Điều đó thường xảy ra, nhưng điều đó thường xảy ra chỉ khi Nijinsky đã bị mất hoàn toàn trong điệu vũ. Trong việc mất hoàn toàn đó, trong thảnh thơi đầy đủ đó, người ta vận hành trong một thế giới hoàn toàn khác, tương ứng với các luật khác.

Để tôi kể cho bạn về một luật, chẳng chóng thì chầy khoa học sẽ phát hiện ra. Tôi gọi nó là luật duyên dáng. Cũng như có luật hấp dẫn... ba trăm năm trước đây người ta còn chưa biết tới nó. Nó đã vận hành ngay cả trước khi nó được biết tới; luật không nhất thiết phải được biết tới để vận hành. Luật này bao giờ cũng vận hành. Nó chẳng liên quan gì với Newton và quả táo rụng từ cây xuống. Quả táo vẫn rụng từ trước Newton, nữa! Không phải là Newton đã phát hiện ra luật này và thế rồi quả táo bắt đầu rụng. Luật này có đó, Newton đã phát hiện ra nó.

Đích xác hệt như vậy, luật khác có đó - luật về duyên dáng, luật thăng lên. Luật hấp dẫn kéo mọi thứ xuống; luật duyên dáng nâng mọi thứ lên. Trong yoga họ gọi nó là bay lên. Trong trạng thái nào đó của quên bẵng, trong trạng thái nào đó của ngất ngây - say sưa với điều thiêng liêng - trong trạng thái nào đó của buông xuôi hoàn toàn, vô ngã, luật đó bắt đầu vận hành. Người ta được thăng lên. Người ta trở thành vô trọng lượng.

Điều đó đã xảy ra trong trường hợp của Nijinsky. Nhưng bạn không thể làm cho nó xảy ra được, bởi vì nếu bạn có đó thì nó sẽ không xảy ra.

Bản ngã giống như tảng đá đeo quanh cổ bạn. Khi bản ngã không có đó, bạn vô trọng lượng. Và bạn đôi khi không cảm thấy nó trong cuộc sống riêng của mình sao? Có những khoảnh khắc bạn có một loại vô trọng lượng nào đó. Bạn bước đi trên đất nhưng dầu vậy chân của bạn không chạm đất - bạn ở trên đất vài chục cm. Khoảnh khắc của niềm vui, khoảnh khắc của lời cầu nguyện, khoảnh khắc của thiền, khoảnh khắc của lễ hội, khoảnh khắc của tình yêu... và bạn vô trọng lượng, bạn được nâng lên.

Và tôi nói rằng chẳng chóng thì chầy khoa học sẽ phải phát hiện ra điều đó, bởi vì khoa học tin vào một nguyên tắc nào đó: nguyên tắc các cực đối lập. Không luật nào có thể một mình, nó phải có cái đối lập. Điện không thể vận hành chỉ với một cực, dương hay âm; cả hai đều cần. Chúng bổ sung lẫn nhau.

Khoa học biết điều đó, rằng từng luật đều có cái đối lập của nó để bù cho nó. Luật hấp dẫn phải có luật đối lập của nó, bù cho nó. Luật đó, một cách có chủ ý, tôi gọi là duyên dáng - bất kì cái tên nào khác cũng đều có thể được trong tương lai bởi vì các nhà khoa học, nếu họ phát hiện ra nó, sẽ không gọi nó là duyên dáng đâu. Nhưng đó dường như là cái tên hoàn hảo nhất cho nó.

Mục lục chính